Những ngôi chùa Phật ở Việt Nam đã ghi dấu từ khoảng 2.000 năm trước đây, theo những khám phá cổ học và các tài liệu cổ. Trong số đó, ngôi chùa Tứ Pháp và am ở khu vực Luy Lâu (Bắc Ninh) được xem là kỷ nguyên Phật giáo truyền vào Việt Nam đầu tiên từ Ấn Độ qua biển.
Với sự phát triển của xã hội, kiến trúc Phật giáo Việt Nam ngày càng đa dạng và biến đổi. Công tác cải tạo, mở rộng công năng của các công trình cũ, hoặc xây dựng các công trình tự viện mới thường theo xu hướng lớn mạnh và rộng lớn hơn. Đồng thời, còn có các yếu tố kiến trúc, trang trí và văn hóa nước ngoài được nhập khẩu vào.
Trong thời kỳ từ thế kỷ IV đến thế kỷ IX, số lượng chùa ở Việt Nam tăng lên một cách đáng kể. Tuy nhiên, không có nhiều tư liệu cổ cho chùa trong thời kỳ này. Kỷ nguyên của nhà Đinh và Tiền Lê là thời điểm Phật giáo bắt đầu phát triển mạnh mẽ. Dấu tích của Phật giáo có thể được tìm thấy nhiều ở kinh đô Hoa Lư và vùng Đại La (Hà Nội), với hàng chục cột kinh tràng Phật đỉnh tôn thắng Đà-la-ni của thời Đinh được tìm thấy. Thời Lý là thời kỳ Phật giáo đạt đến đỉnh cao, vì vậy các ngôi chùa đã xuất hiện ở khắp mọi nơi, trên mọi địa hình của đất nước.
Tương truyền, chùa Một Cột được xây dựng từ thời Vua Lý Thái Tông
Các chùa thời Lý thường gồm một tòa điện chính kết hợp với nhiều kiến trúc khác quây quần xung quanh. Kiến trúc của chùa thời Lý thường được bố cục thành hai kiểu bình đồ: hướng tâm hoặc đăng đối trên một trục dài. Với kiến trúc chùa thời Trần, hiện nay, mỗi chùa tiêu biểu chỉ còn lại một số thành phần nhất định, nhưng vẫn có thể thấy rõ được các yếu tố kiến trúc cơ bản của chùa thời Trần.
Trong thời Lê sơ, khi vương triều chọn Nho giáo làm tư tưởng chính, Phật giáo đã gặp hạn chế trong sự phát triển của mình. Tuy nhiên, từ các tài liệu cổ và văn bia ở nhiều làng thôn, ta vẫn nhìn thấy sức sống của Phật giáo trong đời sống của người dân Đại Việt. Trong thời Mạc, Phật giáo đã phục hồi và phát triển nhiều kiến trúc ở khu vực nhà Mạc làm chủ. Kiến trúc của chùa Mạc, mặc dù chưa được tìm thấy bằng chứng chính thức, nhưng về hình thức có xu hướng tương đồng với kiến trúc của chùa thời Trần.
Thời Lê trung hưng là thời kỳ Phật giáo Việt Nam phục hưng mạnh mẽ, nhiều ngôi chùa lớn nhất Việt Nam được xây dựng trong thời kỳ này, và vẫn được bảo tồn cho đến ngày nay, như chùa Bút Tháp, chùa Thầy, chùa Keo và các chùa Trúc Lâm (chùa Quỳnh Lâm, Vĩnh Nghiêm, Côn Sơn).
Các ngôi chùa Nguyễn và các ngôi chùa cổ khác có dấu ấn của thế kỷ XIX - XX vẫn tồn tại và mang nét đặc trưng của chùa Nguyễn. Ở miền Bắc, các ngôi chùa Nguyễn lớn điển hình vẫn còn rất đẹp, như chùa Liên Phái, chùa Bà Đá, chùa Hòe Nhai, chùa Mía, chùa Vĩnh Nghiêm, chùa Côn Sơn, chùa Bổ Đà, chùa Cổ Lễ...
Theo Ban Văn hóa T.Ư, kết quả từ những cuộc khảo sát gần đây cho thấy kiến trúc Phật giáo ở Việt Nam rất đa dạng, phong phú và rõ rệt mang màu sắc văn hóa đặc trưng của đất nước. Ban Văn hóa đã đề xuất 7 mô hình kiến trúc đặc trưng cho các truyền thống hệ phái khác nhau.
Với Phật giáo Nam tông, có hai mô hình kiến trúc chính là nam tông kinh và Nam tông Khmer. Cả hai mô hình này đều thể hiện rõ sự ảnh hưởng của kiến trúc dân tộc Khmer của Campuchia và Ấn Độ. Kiến trúc Phật giáo Nam tông Khmer hiện có khoảng 462 cơ sở đã tồn tại hơn 2.000 năm. Trong khi đó, kiến trúc phật giáo nam tông kinh , với khoảng 106 cơ sở được hình thành gần 90 năm trở lại đây (từ những năm 1938). Kiến trúc Phật giáo Nam tông Kinh đã học hỏi từ kiến trúc Phật giáo Campuchia.
Phật giáo Bắc tông hiện nay có khoảng hơn 17.000 tự viện, nằm trong 18.466 cơ sở tự viện trên cả nước. Có ba mô hình kiến trúc đặc trưng cho văn hóa ba miền Bắc - Trung - Nam.
Hệ phái Khất sĩ do Tổ Minh Đăng Quang thành lập năm 1944. Hiện tại, hệ phái này có sáu giáo đoàn, với hơn 3.500 vị Tăng Ni (bao gồm hơn 1.000 Tăng và hơn 2.500 Ni) và hơn 500 ngôi tịnh xá. Kiến trúc của hệ phái Khất sĩ có hai hình thức cơ bản. Một là chính điện, kiến trúc hình bát giác tượng trưng ý nghĩa của Bát chánh đạo, trên đó có kiến trúc cổ lầu hình tứ giác biểu trưng cho Tứ thánh đế. Hai là tịnh thất chủ yếu có dạng tứ trụ hình vuông, là nhà sàn cao hơn mặt đất khoảng 1m, dành cho Tăng và Ni nhập thất tu tập.
Trong năm 2021, Ban Văn hóa T.Ư đã tiến hành 3 cuộc khảo sát về kiến trúc Phật giáo ở Việt Nam, điều tra hơn 130 ngôi chùa ở 3 miền Bắc, Trung, Nam thuộc các hệ phái khác nhau. Từ đó, Ban đã có cái nhìn tổng quan về kiến trúc Phật giáo Việt Nam và những xu hướng biến đổi trong bối cảnh hiện tại.
Bài viết do Nguyễn Thị Lê và Nguyễn Hồng Hạnh thực hiện
