Việt Nam đã từ lâu khắc sâu trong lòng mỗi gia đình và cộng đồng trong lòng mỗi gia đình, cộng đồng người Việt coi tu thân, tích thiện là việc cần làm của toàn xã hội. Trong bài giảng về Đạo Phật tại Tịnh Tông Học Viện Úc châu, Lão pháp sư Thích Tịnh Không đã giải thích rằng, khi vào chùa, phật tử thường niệm ba lần "Nam mô hương vân cái bồ tát ! Ma Ha Tát" để hiểu ý nghĩa sâu xa của câu này. Nam-mô là quy y, quy mạng trong tiếng Phạn: Hương Vân Cái tượng trưng cho giới định, mang ý nghĩa định hướng và quyết định cho cuộc sống của chúng ta. Bồ Tát và Ma Ha Tát là các khái niệm về giác ngộ và đại Bồ Tát. Hương Vân Cái Bồ Tát thể hiện sự linh thiêng và quyền năng của giới định trong cuộc sống của chúng ta.
Chùa Đại Bi (Nam Định)
Người Việt vốn là dòng dõi Bách Việt sinh tụ trên một vùng đất rộng lớn, được coi là nơi nảy sinh của văn minh nhân loại. Tổ tiên chúng ta đã phát triển một nền văn hóa rực rỡ với những tinh hoa tiêu biểu, nhưng đã bị lãng quên. Truyền thư Cổ Lôi Ngọc phả, được ghi nhận tại làng Vân Nội (Hà Nội), cho thấy rằng từ xa xưa, người Việt đã có Đạo và đã tự chủ, văn hóa tự phát nhưng có Quốc đạo là Sa môn giáo, phụng sự Tổ tiên và tôn hiệu là Trời, Đất, Phật, Thánh, Thần Tiên, Ngọc Hoàng, Vương Mẫu. Từ vạn cổ, Bách Việt đã có Đạo, và sau 3 nghìn năm, Thái tử Ấn Độ đến Lợi Giã đất Việt tu hành đắc đạo, về nước sáng lập Ấn Độ giáo theo Sa Môn Phật thờ phụng Thiên, Địa Bách thần.
Theo nhà nghiên cứu Đỗ Hòa, Hương Vân Cái Bồ Tát là tên để chỉ bà mẹ có tấm lòng thơm thảo ở vùng Vân Lôi, nơi có ngôi chùa Đại Bi mà cao cao Tổ tỷ Đỗ Quý Thị cùng 12 tiên nương đã hành đạo và giữa dưỡng chúng sinh. Hương Vân Cái Bồ Tát là Tổ tối cao của dòng họ Nguyễn ở làng Vân Nội (Kẻ Xốm xưa). Dù được hiển hiện ở tầng cao nhất trong đạo giáo, cụ Đỗ Quý Thị vẫn là một người phụ nữ tài đức và toàn diện. Mỗi năm vào ngày cụ mất, dòng họ Nguyễn vẫn cúng giỗ Tổ bà với văn khấn "Thỉnh Tổ tổng khoa" mang ý nghĩa tôn vinh Tổ tiên và tôn thờ Hương Vân Cái Bồ Tát.
Đạo Sa Môn của Hương Vân Cát Bồ Tát ban đầu chỉ là đạo tu thân, tích thiện và thờ cúng tổ tiên, sau này đã được toàn xã hội noi theo và được thờ ở hầu hết những ngôi chùa trong cả nước.
Về quan hệ giữa đạo Phật và Đạo Sa Môn giáo
Tôn thờ các vị vua và những người có công khai sáng, lập nước và giữ nước đã trở thành truyền thống tốt đẹp của cả dân tộc. Vào những năm đầu công nguyên, Phật giáo đã du nhập vào Việt Nam, nhưng chưa được quan tâm. Đến thế kỷ thứ VI, Phật giáo phát triển và trở thành một trung tâm đồ sộ tại Luy Lâu. Khi du nhập vào nước Việt, Phật giáo đã thay đổi để phát triển và thích ứng với văn hóa địa phương. Để phát triển, các nhà truyền đạo đã lựa chọn con đường phong tục và dân gian hóa, họ thu nạp các yếu tố có lợi từ hệ thống tín ngưỡng dân gian để hình thành Phật Mẫu và những ngôi đền thờ đã dần chuyển hóa thành chùa. Đạo Phật đã dựa vào tín ngưỡng thờ Nữ Thần của người Việt cổ để tồn tại và phát triển thành thế tam sơn, trong đó có Cha trời, Mẹ Đất và Mẹ Tổ tiên của dân tộc Việt.
Sự phát triển của Đạo Phật và Đạo Sa Môn nguyên thủy có mối quan hệ gắn bó, cùng tồn tại và phát triển. Ở các ngôi chùa ngày nay, nhiều sư trụ trì đều đặt tam bảo tòa tượng Cửu Long, tượng trưng cho 9 ngôi mộ của vua Hùng, là Thủy tổ của Cửu tộc. Hương Vân Cái Bồ Tát đứng giữa vòng càn khôn, thể hiện vai trò quan trọng của mình trong cả Đạo Phật và Đạo Sa Môn.
Ban thờ Tam bảo trong chùa
Tục thờ Trời, Đất, Rừng, Nước trong Đạo Mẫu có thể là một tôn giáo tối cổ của nhân loại và đã tồn tại cho đến ngày nay. Đạo Mẫu với tục thờ Thần linh là người Mẹ đã được xã hội người Việt tôn thờ để bảo vệ trước sức mạnh đông hóa của những thế lực xâm lược. Đạo Mẫu đã tồn tại và phát triển cho đến ngày nay.
Đạo Mẫu nguyên thủy của Hương Vân Cái Bồ Tát đã tiếp nhận ảnh hưởng tốt của Phật giáo và Nho giáo. Đạo Mẫu tôn thờ Mẹ là đấng sáng tạo và bảo trì vũ trụ, là nơi con người ký thác những mong ước và khát vọng về đời sống trần thế. Đạo Mẫu đã thể hiện khả năng tích hợp tôn giáo và tín ngưỡng cao, làm cho bộ mặt văn hóa thể hiện được tính đa dạng và đa tầng của các tộc người sinh sống trên đất nước. Đạo Mẫu đã và đang trở thành vị thế quan trọng trong xã hội ngày nay, không chỉ là một tôn giáo cùng tồn tại mà còn có khả năng hòa hợp với nhiều tôn giáo lớn khác để mở mang phát triển.
Là tín ngưỡng bản địa có nguồn gốc lâu đời, Đạo Mẫu nguyên thủy của Hương Vân Cái Bồ Tát đã tiếp nhận ảnh hưởng tốt của Phật giáo và Nho giáo. Đạo Mẫu đã làm nên đức tin vào đạo lý gia tiên trong xây dựng Tâm Đức thiện. Dù xã hội ngày nay đã phát triển với nhiều bước tiến của khoa học hiện đại, Đạo Mẫu vẫn có vị thế ngày càng quan trọng, bởi nó không chỉ là một tôn giáo cùng tồn tại mà còn có khả năng hòa hợp cùng với nhiều tôn giáo lớn khác để mở mang phát triển.
