Ảnh minh họa: Phật học lược khảo
Trong cuộc sống, không ai có thể tự mãi tự hào rằng mình không bao giờ mắc sai lầm hay phạm lỗi. Chúng ta thường mơ hồ và không nhận ra rằng mỗi bước đi chúng ta thực hiện có thể đã tạo ra hệ quả xấu. Bất kể là ý nghĩ, lời nói hay hành động, cố ý hay không, chúng ta đều đang tạo nghiệp và có thể mang lại đau khổ cho người khác. Do vô minh và cảm giác vô thỉ trong chúng ta, tất cả chúng ta từ quá khứ cho đến hiện tại đều đã tạo ra biết bao ác nghiệp và đó là lý do tại sao chúng ta cần phải sám hối để tiêu trừ nghiệp chướng.
Vậy sám hối là gì? Theo từ điển Phật học Huệ Quang, "sám" có nghĩa là nhẫn, tức là mong được tha tội từ người khác; "hối" có nghĩa là ăn năn, hối hận ở quá khứ. Sám hối là việc thú thật và tỏ bày những lỗi lầm của mình trước Phật, Bồ-tát, sư trưởng hoặc đại chúng, với hy vọng được diệt tội và được tha thứ. Đây chính là sám hối.
Sám hối là một pháp hành quan trọng trong tu tập, giúp hành giả giải trừ nghiệp chướng trong nhiều kiếp người. Trong một cuộc nói chuyện giữa Đức Phật và vua A-xà-thế, Ngài đã chỉ ra hai loại người đáng quý. Loại thứ nhất là những người chưa bao giờ phạm tội. Loại thứ hai là những người đã tạo tội nhưng biết hối hận và nguyện không tái phạm. Sám hối cho phép chúng ta lấy lại sự trong sạch và thoát khỏi nghiệp chướng.
Có những triết lý đạo đức cho rằng giết người không có tội, nhưng cũng không có lợi ích gì. Đúng như câu thành ngữ nói "đường kiếm không bao giờ ngủ quên", giết người như đường kiếm đi qua không có tích lũy nào. Nhưng nhìn vào các nền tảng đạo đức trên thế giới, giết người luôn được coi là tội nặng nhất. Xâm phạm đời sống của người khác là một trong những quy định đạo đức cơ bản. Trên pháp lý của thế giới, giết người là một tội phạm mà phải trả giá và có thể bị tử hình, không thể tha thứ.
Phật giáo cho rằng giết người và tạo ra các hành động ác khác sẽ chịu quả báo nặng nề. Tuy vậy, dù chúng ta đã tạo ra ác nghiệp, chúng ta cũng có thể sám hối. Lý thuyết sám hối trong Phật giáo mở ra cánh cửa chuộc lỗi cho dù là lỗi lầm lớn nhất. Sám hối đem lại cơ hội cho chúng ta để chuyển hóa và xóa bỏ ác nghiệp. Cơ hội này được xây dựng trên lý thuyết về tánh Không và cơ sở lý luận khoa học.
Vì vậy, sám hối thực sự là tu tập tánh Không. Tại sao lại như vậy? Bởi vì sám hối giúp chúng ta vượt lên trên cái tôi của mình và thể nhập vào tánh Không. Khi chúng ta cúi đầu, tác ý cúi đầu, đưa tay lên, đưa tay xuống,... chúng ta đang thực hiện hành động này. Tác ý là ý niệm cúi đầu và khi cúi đầu, chúng ta đã vượt qua cái tôi, không còn cái tôi cúi đầu hay người cúi đầu nữa, đó chính là quả. Hành động của chúng ta được thực hiện bởi tác ý và trở thành quả. Ý làm là nhân, thân là quả. Đây là nhân-quả của tác ý và hành động.
Con người tạo ra tội lỗi, không phải vì kiết sử. Vì kiết sử là tạo nghiệp và luân hồi, tạo nghiệp qua thân-khẩu-ý. Khi nhận biết được tham-sân-si và tạm thời giúp hành giả giải quyết nguyên nhân của khổ đau, chúng ta sẽ không tạo ra nghiệp chướng nữa. Sám hối chính là hành thiền Vipassana, từ đó chúng ta thấy rõ tánh Không. Tánh Không sẽ làm biến mất các xúc cảm bấn loạn và các rào cản gây cản trở cho sự hiểu biết.
Theo kinh Ánh Sáng Hoàng Kim, Đức Phật đã dạy: "Thiện nam tử, tất cả các pháp sinh từ yếu tố tương quan; Như Lai đã nói sự thể này sinh thì sự thể khác diệt, vì yếu tố khác biệt với nhau, [nên sám hối sinh thì nghiệp chướng diệt]. Do vậy, ác pháp đã có thì diệt trừ [vì sự sám hối], nên nghiệp chướng không còn sót lại; thiện pháp chưa sinh thì phát sinh [vì sự sám hối], nên nghiệp chướng không thể sinh nữa. Lý do là vì, thiện nam tử, tất cả các pháp toàn là Không; Như Lai đã nói không ngã, nhân, chúng sinh, thọ giả, không sinh không diệt, không cả hành pháp [sám hối]. Thiện nam tử, tất cả các pháp toàn dựa vào căn bản [chân như], nên cũng không thể diễn tả - vì [căn bản chân như] thì siêu việt tất cả trạng thái [sinh diệt]".
Nếu như Tịnh Tông coi sám hối là việc thực hành danh hiệu Đức Phật, thì Thiền Tông coi đó là chánh niệm. Khi chúng ta chánh niệm, không tạo ra tội lỗi và không có khái niệm thiện ác, thì đó đã là sám hối. Sám hối không chỉ có nghĩa là nhìn nhận và thú thật về tội lỗi, mà còn là thực hành chánh niệm trong mọi hoạt động của đời sống. Ví dụ như khi chúng ta ăn, nhai và nuốt mà không bị mê hoặc vọng tưởng, nếu có, ý nhận ra và đưa về thực tại biết cay, đắng, mặn, ngọt,... lúc này tâm không tạo ra tội lỗi, đó chính là sám hối.
Trong kinh Pháp Bảo Đàn, Đức Phật dạy: "Đệ tử chúng con, từ niệm trước, niệm này, niệm sau, mỗi niệm đều không bị u mê ô nhiễm, từ trước có bao nhiêu tội ác nghiệp u mê, đều xin sám hối, nguyện một lần tiêu diệt, vĩnh viễn không trở lại […] mỗi niệm không bị kiêu căng dối trá làm ô nhiễm, từ trước có bao nhiêu ác nghiệp kiêu căng dối trá, nay đều sám hối, […] mỗi niệm không bị ganh ghét đều xin sám hối, nguyện một lần tiêu diệt, vĩnh viễn không khởi lại". Chúng ta cần sám hối trong mỗi ý niệm, từ trước, từ sau, và từ hiện tại, bởi vì từ ý niệm chúng ta mới sinh ra tội lỗi. Khi chúng ta chánh niệm liên tục, chúng ta đẩy lùi tâm điên đảo và tội lỗi trở nên thanh tịnh. Đó chính là sám hối, tức là hành chơn sám hối.
Điều quan trọng của sám hối là nhìn nhận rằng tội lỗi và nghiệp báo của tội lỗi đều là Không. Vì chúng không thật sự tồn tại, chỉ là duyên sinh, giả hợp. Chỉ khi nhìn thấy điều này, chúng ta mới có thể sám hối. Ví dụ như vua A-xà-thế có tội lớn là giết cha, thường cảm thấy ưu sầu và bất an. Nhưng khi sám hối và tìm sự quy y vào Tam Bảo, không còn ưu sầu và bất an nữa. Đó chính là "Chân như sám hối", thấy rõ tất cả các pháp tội phước và tánh tướng đều là Không, duyên sinh và tâm trống rỗng, nhẹ nhàng. Đó chính là tánh Không. Sám hối diệt trừ nghiệp chướng là vì bản thể vốn là pháp thân thanh tịnh, trong sáng. Ác nghiệp là duyên sinh, giả huyễn, là Không. Vì bản thể của không sinh diệt là Chân như, cho nên sám hối mới có thể xảy ra. Sám hối cũng từ Không mà viên mãn thệ nguyện và hoàn thành mười địa thực hiện pháp thân.
Thực tế, khi hành giả thực sự thể nhập vào tánh Không, hiểu biết về tánh rỗng của tâm, chúng ta sẽ không còn bị đau đớn và khổ tác động. Vì chúng ta chưa thực sự hiểu biết về tánh rỗng không của vạn vật, của tâm nên chúng ta dễ dàng bị ảnh hưởng bởi tham-sân-si. Khi chúng ta chứng ngộ tánh Không bình đẳng, nhập vào tâm tịnh và làm cho tâm tịnh, thì tội lỗi sẽ tự tiêu trừ. Như vậy, sám hối đối với tất cả tội lỗi có nghĩa là đoạn trừ tham-sân-si để tâm thanh tịnh, đó chính là sám hối chơn.
Sám hối là cách để chúng ta thấy rõ về tội lỗi và nghiệp báo của tội lỗi, cùng với sự Không của chúng. Vì chúng không thực sự tồn tại, chỉ là duyên sinh và giả hợp mới có thể xảy ra sám hối. Như vậy, khi chúng ta sám hối và biết rằng tất cả các pháp đều là Không, kể cả hành pháp sám hối, chúng ta thực sự thể nhập vào tánh Không.
"Tội từ tâm khởi đem tâm sám\ Tâm được tịnh rồi tội liền tiêu,\ Tội tiêu tâm tịnh thảy đều Không\ Thế mới thật là chơn sám hối."
Tài liệu tham khảo:
- HT. Thích Trí Tịnh dịch (2008), Kinh Hoa nghiêm, Nxb Tôn Giáo.
- Thích Minh Cảnh (chủ biên), Từ điển Phật học Huệ Quang, tập 3, 4, Nxb Tổng Hợp TP.HCM.
- Trưởng lão Tỷ kheo Trí Quang dịch (2017), Kinh Ánh sáng hoàng kim, Nxb Hồng Đức.
- Thích nữ Trí Hải dịch (1998), Kinh Pháp bảo đàn, Nxb Thành Phố Hồ Chí Minh.
