Việt Nam, với bản sắc văn hóa Đại Việt của mình, đã chứng kiến sự phát triển và tạo dấu ấn đặc biệt trong lịch sử Phật giáo thời Lý - Trần. Từ xa xưa, trong lịch sử dân tộc ta, luôn có những vị thiền sư tận tụy hy sinh cho đất nước và nền văn hóa. Điều này chứng tỏ sự kết hợp độc lập và truyền thống chống ngoại xâm, cùng tính uyển chuyển, linh hoạt của cư dân lúa nước phương Nam đã tạo nên sự hòa quyện tuyệt vời giữa Phật giáo và văn hóa Việt Nam.
Tinh thần nhập thế của các vị Thiền Sư thời Lý - Trần
Phật giáo Việt Nam thời Lý - Trần đã hòa quyện với tinh thần tùy tục, tùy duyên, hòa quang đồng trần, cư trần lạc đạo, nhập thế hành đạo. Chính nhờ điều này mà đã sinh ra những thiền sư luôn luôn hướng về cuộc sống và hoà nhập với cuộc đời. Những vị thiền sư này không ngại hy sinh cho đất nước và dân tộc, và nhiều ngôi chùa đã thờ cả những vị anh hùng cứu nước và anh hùng văn hóa.
Phật giáo Thiền tông Việt Nam được thành lập với hai dòng thiền tiêu biểu. Đó là dòng Thiền Nam Phương (Tỳ Ni Đa Lưu Chi) ở chùa Pháp Vân và dòng Thiền Quán Bích (Vô Ngôn Thông) ở chùa Kiến Sơ. Hai dòng thiền này đã phát triển đến đỉnh cao ở thời Lý - Trần với những thiền sư có công lao to lớn đối với dân tộc. Dòng Thiền Nam Phương gồm những thiền sư như Pháp Thuận, Vạn Hạnh, Minh Không, Khanh Hỷ, Diệu Nhân... Dòng Thiền Quán Bích có những thiền sư như Khuông Việt, Viên Chiếu, Thông Biện (tức Trí Không), Mãn Giác, Ngộ Ấn... Tất cả đều có đóng góp quan trọng trong quá trình phục hưng đất nước.
Nhập thế và tầm quan trọng của Phật giáo Việt Nam thời Lý - Trần
Phật giáo Việt Nam thời Lý - Trần đã phát triển trên cơ sở của ba mối giao lưu - tiếp biến quan trọng. Trước tiên là sự truyền thừa của Phật giáo Đại thừa từ Nam Ấn trực tiếp vào cuối thế kỷ thứ I trước công nguyên, cũng có thể là vào những năm đầu sau công nguyên, với kinh văn hệ Bát nhã. Thứ hai là sự truyền thừa của Thiền tông Ấn Độ từ Trung Quốc vào thế kỷ thứ VI, được đưa vào Việt Nam bởi vai trò của Tỳ Ni Đa Lưu Chi với tư tưởng vô trụ, siêu việt hưu - vô. Thứ ba là sự truyền thừa của Thiền tông Trung Quốc vào Việt Nam vào thế kỷ thứ IX, với vai trò của Vô Ngôn Thông và pháp môn Đốn ngộ.
Lịch sử đã chứng kiến những đóng góp và tầm quan trọng của Phật giáo Việt Nam thời Lý - Trần. Bằng sự giao lưu và tiếp biến này, Phật giáo đã trở thành một phần không thể thiếu trong văn hoá dân tộc, mang đậm bản sắc Việt Nam với hệ thống tổ chức và kinh điển riêng biệt. Nó đã đem lại sự phát triển đột phá cho tư tưởng Phật giáo Việt Nam và có đóng góp lớn cho sự phục hưng đất nước.
Viết những dòng chữ trên, chúng ta không thể không nhắc đến vai trò quan trọng của dòng Thiền Trúc Lâm. Dòng Thiền này đã đem lại nhiều đóng góp lớn cho văn hóa dân tộc, là một đặc sản mang đậm bản sắc dân tộc với hệ thống tổ chức và kinh điển độc đáo. Tuy nhiên, không nên quên rằng cả dòng Nam Phương và Quán Bích cũng đã có những thiền sư đóng vai trò tích cực và có đóng góp quan trọng đối với dân tộc.
