Đường Cái Quan, còn được gọi là đường Thiên lý, hay đôi khi được biết đến với các tên gọi như đường Quan lộ, đường Quan báo, hay đường xuyên Việt, là một con đường dài chạy từ miền Bắc Việt Nam đến miền Nam Việt Nam trong thời kỳ đầu thế kỷ 19.
Lịch sử trước thế kỷ 19
Hệ thống đường bộ ở Việt Nam đã được ghi nhận từ thời nhà Lý, chia thành từng "cung" với các trạm xá được sử dụng để truyền tải công văn. Mỗi trạm cách nhau khoảng 15-20km và được bảo vệ bởi các phu trạm canh gác.
Trước thời nhà Hồ, vua Hồ Hán Thương đã cho xây dựng đường thiên lý năm 1402 từ Tây Đô (nay là Hà Nội) đến vùng biên thùy Hóa Châu. Sang thời nhà Lê, năm 1471 triều đình tiếp tục đắp đường Thiên lý từ Thăng Long (nay là Hà Nội) vào Bình Định.
Thời nhà Nguyễn
Khi vua Gia Long thống nhất đất nước và lập ra nhà Nguyễn, đường giao thông Nam Bắc trở thành một ưu tiên. Đường Cái Quan được xây dựng từ Ải Nam Quan (nay là Quảng Trị) đến Hà Tiên, với mỗi trạm xá cách nhau khoảng 30 dặm, được bảo trợ bởi viên chức địa phương. Tổng cộng có 133 trạm và 6.000 cai đội và phu trạm phục vụ các hoạt động trên con đường.
Đường Cái Quan đã trở thành một tuyến đường quan trọng trong việc truyền tải tin tức và công văn từ kinh thành Huế ra Hà Nội. Việc di chuyển trên đường này theo quy định pháp luật chỉ được thực hiện trong vòng tối đa bốn, năm ngày. Việc tuân thủ quy định sẽ được thưởng, còn vi phạm sẽ bị phạt. Con đường này cũng được trang bị cây cầu và bến đò để vượt qua các dòng sông lớn.
Quốc lộ 1 hiện nay nhiều đoạn đã chạy theo con đường Thiên lý này. Trên con đường này, vẫn còn tồn tại các cây cầu như cầu Lim ở Ninh Bình. Năm 1826, một số cầu gỗ đã được chạm trổ và lợp ngói, cùng với các hàng quán nhỏ bên hành lang cầu tại Sơn Tây, Hà Bắc, Ninh Bình. Các cầu có mái như cầu Tây Đằng (Quảng Oai, Hà Nội), Gia Hòa (Thạch Thất, Hà Tây), Yên Lợi (Vĩnh Phú) được ghi chép trong sách Đại Nam nhất thống chí với số lượng cầu đá gạch ở một số tỉnh: Quảng Ngãi có 59 cầu, trong đó có 3 cầu gồm 2 nhịp và 56 cầu 1 nhịp, Phú Yên có 29 cầu, Bình Định có 20 cầu.
Di tích
Con đường Thiên lý đã kéo dài từ Ninh Bình đến Thanh Hóa, đi qua ải Cửu Chân, ngăn cách hai miền Bắc và miền Trung. Di tích đường Thiên lý là tên gọi cho một con đường cổ, nối hai thành phố Tam Điệp và Bỉm Sơn, trong quần thể Phòng tuyến Tam Điệp. Với chiều dài gần 4km, con đường Thiên lý quanh co uốn lượn qua bãi lau lách, hai bên là dãy núi đá cao và nghiêm trang, vượt qua ba ngọn núi trước khi đến Nhà Bia Ba Dội trên đỉnh Đèo.
Văn hóa
Con đường Cái Quan mang giá trị văn hóa lớn đối với người Việt, thể hiện sự thống nhất của đất nước và lịch sử Nam tiến của dân tộc. Nhạc sĩ Phạm Duy đã sáng tác bài "Trường ca Con đường Cái Quan", sử dụng con đường này như một hành trình để diễn tả quá trình xây dựng đất nước từ Ải Nam Quan đến mũi Cà Mau, từ ngày lập quốc cho tới khi hoàn thành xứ sở. Bài hát này đã trở thành biểu tượng cho sự gắn kết của người dân và đất nước.
Người phu trạm chạy tin trên con đường này cũng được coi là tiền thân của ngành bưu chính Việt Nam. Để kỷ niệm 20 năm ngành bưu hoa Việt Nam, ngày 6 tháng 6 năm 1971, Tổng cục Bưu chính Việt Nam Cộng hòa đã phát hành một con tem với hình ảnh người phu trạm phi ngựa.
Kết luận
Đường Cái Quan là một dấu ấn quan trọng trong lịch sử Việt Nam, vừa thể hiện sự phát triển của giao thông trong thời kỳ đầu thế kỷ 19, vừa mang giá trị văn hóa quan trọng đối với người dân. Việc bảo tồn và tôn vinh di sản này là cần thiết để khơi dậy những giá trị quốc gia và tạo cảm hứng cho thế hệ mai sau.
Ảnh: Đường Cái Quan
