Sông Mã là một con sông hùng vĩ mà Việt Nam và Lào may mắn được sở hữu. Với chiều dài 512 km, trong đó có 410 km trải dài trên lãnh thổ Việt Nam và 102 km ngoằn ngoèo qua Lào. Lưu vực sông Mã có diện tích 28.400 km², trong đó 17.600 km² tại Việt Nam, với độ cao trung bình 762 m, độ dốc trung bình 17,6%. Mật độ sông suối trong khu vực này đạt 0,66 km/km². Mỗi năm, lượng nước trung bình của sông Mã là 121 m³/s tại Xã Là và 341 m³/s tại Cẩm Thủy. Sông Mã chảy xuyên suốt giữa vùng rừng núi và đồng bằng trung du. Đáng chú ý, phù sa của sông Mã là yếu tố chính tạo nên đồng bằng Thanh Hóa- một trong ba đồng bằng lớn nhất của Việt Nam.
Dòng chảy của Sông Mã
Sông Mã uốn lượn theo vùng trũng nằm giữa hai dãy núi Su Xung Chảo Chai và Pu Sam Sao. Phần lớn các phụ lưu của sông Mã được tạo thành từ hai dãy núi này.
Lưu vực của sông Mã bắt đầu từ hợp lưu các suối ở vùng biên giới Việt - Lào, tại xã Mường Lói phía nam huyện Điện Biên. Đây là điểm bắt đầu của con sông Mã, trong đó có con suối Sẻ, được địa phương địa phương biết đến với tên gọi Nậm Ma. Khi chảy qua Điện Biên Đông, sông Mã nhận thêm nước từ các dòng suối ở Háng Lìa, Điện Biên Đông.
Tiếp theo, sông Mã chảy qua huyện Sông Mã, nơi mà sông Mã tiếp nhận dòng Nậm Khoai (hay Nậm Hua) từ huyện Tuần Giáo. Sau đó, sông Mã tiếp tục uốn lượn qua huyện Sông Mã, tỉnh Sơn La, rồi chảy qua lãnh thổ Lào ở Cửa khẩu Chiềng Khương. Trên địa bàn Sơn La, sông Mã tiếp tục nhận nước từ các dòng suối từ các khu vực như Thuận Châu, Mai Sơn, Sông Mã và Sốp Cộp.
Ở Lào, sông Mã chảy qua hai huyện là Xiengkhor và Sop Bao thuộc tỉnh Huaphanh, nhận thêm nước từ dòng Nậm Ét ở Xiengkhor.
Sông quay trở lại Việt Nam tại cửa khẩu Tén Tằn, huyện Mường Lát, tỉnh Thanh Hóa. Từ đây, sông Mã chảy qua các huyện như Mường Lát, Quan Hóa, Thanh Hóa. Ở Quan Hóa, sông nhận thêm nước từ sông Luông và Nậm Niêm từ Quan Sơn. Sông Mã tiếp tục chảy qua các huyện phía bắc Thanh Hóa như Bá Thước, Cẩm Thủy, Vĩnh Lộc, Hoằng Hóa, Yên Định, Thiệu Hóa, thành phố Thanh Hóa, Quảng Xương và Sầm Sơn. Cuối cùng, nó đổ vào vịnh Bắc Bộ thông qua ba cửa: cửa chính ở Lạch Hới (cửa Hới) nằm giữa huyện Hoằng Hóa và thành phố Sầm Sơn; cửa thứ hai tách ra từ Phường Tào Xuyên, thành phố Thanh Hóa đổ vào Lạch Sung (cửa Sung, Lạch Trường) nằm giữa huyện Hậu Lộc và Hoằng Hóa; cửa thứ ba tách ra từ chỗ giáp ranh giữa Yên Định và Hoằng Hóa thành sông Lèn chảy theo ranh giới Hà Trung, Nga Sơn với Hậu Lộc ra biển.
Sông Mã có nhiều phụ lưu lớn, trong đó có: sông Chu đổ vào sông Mã ở Thiệu Hóa; sông Bưởi đổ vào sông Mã tại xã Vĩnh Hòa, Ninh Khang, Yên Thái; sông Cầu Chày; sông Luồng thuộc Quan Hóa; sông Lũng; sông Sơn Trà; và Nậm Soi.
Tên gọi của Sông Mã
Tên gọi của sông Mã xuất phát từ tiếng dân tộc Thái và tiếng Lào là "nậm Ma" với "nậm" có nghĩa là sông, nước. Đây cũng là tên chính thức của đoạn sông bên Lào.
Theo quan niệm của người Kinh, sông được gọi là "Mã" vì dòng nước chảy xiết như ngựa phi. Tuy nhiên, theo nghiên cứu từ nguyên học, "Mã" là âm một chữ Hán để ghi tên thật là "sông Mạ". Trong đó, "mạ" là một từ tiếng Việt cổ, tồn tại trong phương ngữ miền Trung và có nghĩa là "mẹ". Tên gốc của con sông cũng có ý nghĩa là "sông lớn". Còn trong Sử Việt, sông Mã còn được gọi là "Lỗi Giang".
Lịch sử của Sông Mã
Theo cuốn sách "Đất nước Việt Nam qua các đời" của học giả Đào Duy Anh, vào thời nhà Nguyễn, dòng chính của sông Mã đã bị thay đổi. Trước đây, sông Mã đổ ra biển thông qua cửa Sung, với dòng chính là sông Tào Xuyên ngày nay (sử cũ gọi là dòng Ngu Giang). Tuy nhiên, một trận lũ lớn đã hẹp lại dòng sông Ngu khi một bè gỗ lim bị đắm tại cửa sông này và bị phù sa lấp mà chẹn nghẽn đường sông. Sau khi sông Ngu bị hẹp lại, sông Mã mở rộng và chảy qua ngách sông nhỏ trước đây ở giữa núi Hàm Rồng và núi Châu Phong, đổ ra cửa biển Lạch Hới như ngày nay.
Sông Mã cũng có vai trò đáng chú ý trong lịch sử của Việt Nam. Vào thế kỷ X, Vua Lê Đại Hành đã khơi thông một đoạn sông Mã từ ngã ba Bông đến cửa sông Nhà Lê ở thành phố Thanh Hóa, tạo nên tuyến kênh Nhà Lê- công trình giao thông thủy quan trọng nối từ kinh đô Hoa Lư tới biên giới Đèo Ngang thời Tiền Lê.
Giữa lòng Sông Mã
Sông Mã không chỉ nổi tiếng với cảnh đẹp tự nhiên hùng vĩ mà còn có nhiều cây cầu xuyên qua dòng sông này. Một số cây cầu nổi tiếng bao gồm:
- Cầu nối xã Phì Nhừ với xã Mường Luân, huyện Điện Biên Đông, tỉnh Điện Biên, trên tỉnh lộ 130
- Cầu qua thị trấn Sông Mã, huyện Sông Mã, Sơn La, trên trục quốc lộ 4G
- Cầu treo Mường Hung, nối xã Mường Hung với quốc lộ 4G qua xã Chiềng Cang, huyện Sông Mã, Sơn La
- Cầu trên xã Chiềng Khương, huyện Sông Mã, Sơn La
- Cầu Chiềng Nưa, nối xã Mường Lý và xã Trung Lý, Mường Lát, Thanh Hóa
- Cầu thủy điện Trung Sơn, Quan Hóa, Thanh Hóa
- Cầu treo Bản Chiềng, nối xã Thành Sơn với xã Trung Thành, Quan Hóa, Thanh Hóa
- Cầu Hồi Xuân, huyện Quan Hóa, Thanh Hóa.
- Cầu Na Sài, huyện Quan Hóa, Thanh Hóa
- Cầu La Hán, huyện Bá Thước, Thanh Hóa
- Cầu trên thủy điện Bá Thước 2
- Cầu treo Cẩm Lương, nối xã Cẩm Lương, Cẩm Thủy với quốc lộ 217
- Cầu Cẩm Thủy, huyện Cẩm Thủy, Thanh Hóa.
- Cầu phao Cẩm Vân, nối liền hai xã Cẩm Vân và Cẩm Tân
- Cầu Kiểu, nối hai huyện Vĩnh Lộc và Yên Định, Thanh Hóa
- Cầu Yên Hoành, nối huyện Yên Định và huyện Vĩnh Lộc, Thanh Hóa
- Cầu Vĩnh An, nối huyện Vĩnh Lộc và Yên Định, thuộc Đường cao tốc Mai Sơn - Quốc lộ 45
- Cầu Hàm Rồng, thành phố Thanh Hóa, Thanh Hóa
- Cầu Hoàng Long, thành phố Thanh Hóa, Thanh Hóa
- Cầu Nguyệt Viên, thành phố Thanh Hóa, Thanh Hóa
Thủy điện trên Sông Mã
Sông Mã có tiềm năng lý thuyết để xây dựng các thủy điện là 12 tỷ kW, với tiềm năng khả thi là 4.732 triệu kW và tiềm năng kinh tế là 2.43 tỷ kW. Bên cạnh việc sản xuất điện, hệ thống sông Mã còn có nhiệm vụ cung cấp nước cho nông nghiệp và phòng chống lũ lụt.
Có nhiều dự án thủy điện trên sông Mã, trong đó có:
- Thủy điện Sông Mã 3 công suất 29.5 MW, tại xã Phì Nhừ, huyện Điện Biên Đông, tỉnh Điện Biên
- Thủy điện Mường Hung công suất 24 MW, tại xã Mường Hung, Chiềng Khoong, Chiềng Cang, huyện Sông Mã, tỉnh Sơn La
- Thủy điện Trung Sơn công suất 260 MW, tại xã Trung Sơn, huyện Quan Hóa, tỉnh Thanh Hóa
- Thủy điện Thành Sơn công suất 30 MW, tại xã Trung Thành và Thành Sơn, huyện Quan Hóa, tỉnh Thanh Hóa
- Thủy điện Hồi Xuân công suất 102 MW, tại xã Hồi Xuân và Thanh Xuân, huyện Quan Hóa, tỉnh Thanh Hóa
- Thủy điện Bá Thước 1 công suất 60 MW, tại xã Thiết Kế, huyện Bá Thước, tỉnh Thanh Hóa
- Thủy điện Bá Thước 2 công suất 80 MW, tại xã Điền Lư, huyện Bá Thước, tỉnh Thanh Hóa
- Thủy điện Cẩm Thủy 1 công suất 28.6 MW, tại xã Cẩm Thành và Cẩm Lương, huyện Cẩm Thủy, tỉnh Thanh Hóa
- Thủy điện Cẩm Thủy 2 công suất 32 MW, tại xã Cẩm Ngọc và Cẩm Yên, huyện Cẩm Thủy, tỉnh Thanh Hóa
Ngoài ra, còn có nhiều dự án thủy điện nhỏ khác như Dốc Cáy, Sông Âm, Bái Thượng và Tam Lư.
Với lịch sử hơn hàng ngàn năm và vẻ đẹp hùng vĩ, Sông Mã là một điểm đến không thể bỏ qua cho những người yêu thiên nhiên và muốn trải nghiệm cuộc sống dân dã giữa thiên nhiên tươi đẹp của miền núi Việt Nam.