"Nước Việt Nam đời đời vĩnh hằng Có Ngọc Phật - Chí Minh - Ái Quốc" (Trích đoạn kinh cầu, 2010)
Khi toàn cầu hóa đang ngày càng lan rộng tại Việt Nam, các tôn giáo lớn như Phật giáo và Thiên Chúa giáo cùng ngày lễ trọng đại của họ đã vượt qua sự phát triển lặng lẽ của các tôn giáo bản địa. Tuy nhiên, bỏ quên những tôn giáo này là một sai lầm.
Các tôn giáo bản địa thể hiện chính xác và rõ ràng nhất động lực của niềm tin tín ngưỡng trong quần chúng nhân dân, đồng thời cung cấp insights về sự phát triển trong mối quan hệ xã hội.
Đạo Phật Ngọc Hồ Chí Minh (Way of Ho Chi Minh Jade Buddha) là một ví dụ điển hình để tìm hiểu nguồn lực của đời sống tín ngưỡng của người Việt Nam. Tuy nhiên, đến nay vẫn chưa có một nghiên cứu chính thức hoặc báo cáo chính thống nào về tôn giáo này.
Trong cuốn sách "New Religions and State's Response To Religious Diversification in Contemporary Vietnam" do TS. Hoàng Văn Chung viết, người ta có cái nhìn rõ ràng và sâu sắc hơn về sự phát triển của Đạo Phật Ngọc Hồ Chí Minh. Tác phẩm này đã được xuất bản trong khuôn khổ chương trình nghiên cứu "Những khung trời của Tự do Tôn giáo: Điều chỉnh Tôn giáo trong đa dạng xã hội."
TS. Hoàng Văn Chung hiện đang là Trưởng phòng Nghiên cứu Lý luận và Chính sách Tôn giáo của Viện Nghiên cứu Tôn giáo, thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam. Ông đã nhận bằng tiến sĩ xã hội học từ Đại học La Trobe (Úc) vào năm 2014 và là một học giả của Viện ISEAS-Yusof Ishak (Singapore).
Lưu ý rằng dữ liệu trong cuốn sách này tới năm 2011-2012, nên việc áp dụng những thông tin này vào thực tế hiện tại có thể không chính xác.
Đạo Hồ Chí Minh hình thành như thế nào?
Theo nghiên cứu, Madam Xoan là người sáng lập Đạo Ngọc Phật Hồ Chí Minh tại Đền Hòa Bình (nay là Điện Hòa Bình) vào ngày 1 tháng 1 năm 2001.
Madam Xoan (sinh năm 1948) đã trải qua một tuổi thơ khó khăn tại Nam Định. Bà mất mẹ từ nhỏ và phải sống với bố và mẹ kế. 15 tuổi, bà đã phải đi làm công nhân và đã cố tự tử không thành. Năm 19 tuổi, bà kết hôn và có bốn đứa con.
Mọi thay đổi bắt đầu từ khi bà mắc bệnh nặng ở độ tuổi gần 30. Bà Xoan bị đau đớn vô cùng và mắc bệnh tới mức phải cắt bỏ hoàn toàn một ngón tay. Bác sĩ không tìm thấy nguyên nhân hay ứng dụng bất kỳ quy trình lâm sàng nào. Một hôm đang chờ chẩn đoán và điều trị tại Hà Nội, bà nghe một giọng nói lạ nói rằng bà không phải bị bệnh, mà đó chỉ là một bài kiểm tra xem bà có đủ năng lực để phục vụ thánh hay không. Giọng nói đó cũng xác nhận rằng bà Xoan có tuệ căn.
Từ đó, bà rời bỏ công việc công nhân và trở thành một tiểu thương mua bán vàng mã và giấy tiền cúng. Trong 5 năm liên tiếp, bà Xoan tiếp tục nhận hướng dẫn từ giọng nói lạ này, đời sống kinh tế của bà trở nên thuận lợi hơn. Khi có thể giao tiếp hoàn toàn với giọng nói đó, bà bỏ hết công việc để bắt đầu học phép thánh.
Năm 1989, bà Xoan nghe giọng nói nói rằng bà là người đầu tiên được Tòa Thiên chọn để hoàn thành sứ mệnh đặc biệt.
Từ chính khách đến thần thánh
Từ những năm 2000, câu chuyện về những người thành công và giàu có nhờ sự giúp đỡ của Ngọc Phật Hồ Chí Minh được truyền thông trong cộng đồng tín đồ Đạo Hồ Chí Minh.
Một doanh nhân trong lĩnh vực xây dựng trở nên giàu có nhờ vâng lệnh "Bác Hồ". Ông đã tặng cho Đền Hòa Bình 200 triệu đồng để cải tạo nơi thờ cúng, một con số rất lớn vào thời điểm đó.
Hình tượng Hồ Chí Minh đã đi một quãng đường từ một chính trị gia gần dân, giản dị và có năng lực, đến một vị thần có khả năng can thiệp và kiểm soát đời sống, hạnh phúc và thành công của con người.
Vậy đã xảy ra điều gì?
Quá trình thần thánh hóa Chủ tịch Hồ Chí Minh không bắt đầu từ những người dân Việt Nam. Điều này không thể phủ nhận.
Nhiều nghiên cứu đã ghi nhận rằng cái chết của Hồ Chí Minh đã cho phép Đảng Cộng sản Việt Nam triển khai chiến dịch tuyên truyền riêng của họ. Nhà nước đã can thiệp sâu vào quá trình tổ chức hoặc khuyến khích việc tưởng niệm, biến chúng thành các nghi lễ thờ cúng.
Đảng Cộng sản Việt Nam có mục tiêu xây dựng một hiện tượng tôn giáo cá nhân dành cho Hồ Chí Minh. Từ việc quảng bá những phẩm chất đạo đức thần thánh của Hồ Chí Minh đến việc tạo ra những huyền thoại về ông, Đảng đã biến ông trở thành một phần của chính sử.
Tuy nhiên, điều thú vị là Hoàng Văn Chung đồng ý với các tác giả khác rằng Đảng Cộng sản Việt Nam chỉ kỳ vọng hiện tượng tôn giáo này trong mô hình "thờ ông bà", kết nối lịch sử của phong trào dân tộc dân chủ và phong trào cộng sản Việt Nam trong quá khứ với thành công của đất nước trong tương lai. Điều này cũng nâng cao uy tín của Đảng Cộng sản Việt Nam.
Tuy nhiên, tác giả nhấn mạnh rằng mục tiêu của Đảng Cộng sản Việt Nam và quần chúng nhân dân trong việc thờ cúng Hồ Chí Minh là khác nhau.
Mô hình thờ cúng của Đảng Cộng sản Việt Nam dành cho Hồ Chí Minh được xem là ít tôn giáo hơn và ít mê tín hơn. Do đó, các tôn giáo liên quan đến Hồ Chí Minh, như Đạo Phật Ngọc Hồ Chí Minh, có thể coi là "hệ quả không mong muốn" của chính sách nhà nước. Sự mong muốn của chính quyền đối với hình ảnh Hồ Chí Minh và sự phát triển tôn giáo của người dân không hoàn toàn nhất quán.
Tuy vậy, tác giả Hoàng Văn Chung cùng với các tác giả khác đều nhất trí với những lập luận này.
Tác giả sẽ có nhiều câu hỏi dành cho Hoàng Văn Chung khi ông ủng hộ những lập luận này.
(Còn nữa)