Trong cuộc sống, chúng ta luôn tìm kiếm sự ý nghĩa và hiểu biết về bản chất của con người và vũ trụ. Đó cũng là mục tiêu cao cả mà đức Phật đã truyền bá khi muốn giác ngộ chúng sinh. Bốn đề mục quán niệm: thân, thọ, tâm, pháp là một trong những phương pháp tu tập ban đầu của đức Thế Tôn. Qua những quan niệm này, chúng ta có thể nhận diện được sự thật tự thân, tha nhân và xã hội, từ đó tiến gần hơn đến giác ngộ.
Hiểu về thân: Quán niệm thân qua thiền định
Quán niệm về thân là việc chúng ta tập trung vào việc thực hành thiền định về thân. Đây là cách để ý thức được sự bình yên, thanh thản trong cuộc sống hiện tại và để thấy được mặt trái của thân này. Có nhiều phương pháp để quán thân thông qua thiền định như quán thân qua hơi thở và quán thân thông qua các cử chỉ hoạt động.
Quán thân qua hơi thở là một hình thức quán sổ tức, tập trung chú trọng vào hơi thở và theo dõi từng cử động của nó. Nó giúp chúng ta thực hành chánh niệm trong từng hơi thở và nhận biết tầm quan trọng của nó trong cuộc sống. Quán thân qua các cử chỉ hoạt động là cách để chúng ta quan sát các hoạt động của cơ thể như đi, đứng, ngồi, nằm và kiểm soát chúng bằng chánh niệm. Đức Phật khuyến cáo người Phật tử phải ý thức trong từng hoạt động nhỏ nhặt và sống trong chánh niệm, tỉnh thức và an lạc.
Hiểu về thọ: Sự nhận biết và cảm thụ
Thọ là một khái niệm tóm gọn cho cảm thọ, tức là khả năng nhận thức và chấp nhận những điều xung quanh chúng ta. Thọ bao gồm cả thân thọ và tâm thọ, hai mặt này tương tác với nhau. Có thể thân thọ mà tâm không thọ, hoặc thân và tâm đồng cảm thọ. Để có được sự cảm thụ, chúng ta cần phải hội đủ ba yếu tố: nội căn, ngoại trần và xúc. Qua cảm thụ, chúng ta có thể trải nghiệm niềm vui và khổ đau trong cuộc sống. Tuy nhiên, mức độ giác ngộ của chúng ta sẽ quyết định đến sự hưởng thụ an lạc hay khổ đau.
Hiểu về tâm: Mở rộng sự nhận thức về bản thân
Tâm là một khía cạnh phức tạp và khó định nghĩa của con người. Ta không thể nói tâm là một thực thể cụ thể như một sự vật. Tâm là sự tương tác của hoạt động thô (thân) và hoạt động tế (tâm). Mặc dù tâm không thể thấy bằng mắt thường, nhưng chúng ta vẫn có thể cảm nhận được nó qua các biểu hiện như tâm thiện, tâm ác, tâm tham, tâm sân... Điểm quan trọng là quán tâm, tức là ý thức về tâm mình để nhận biết được sự hiện diện và hoạt động của nó. Thân và tâm có mối liên hệ mật thiết với nhau - thân là cơ sở hoạt động của tâm và tâm biểu hiện qua thân. Tâm có những đặc tính tương tự như thân, có thể cảm nhận được và trải qua những trạng thái khác nhau.
Hiểu về pháp: Sự nhận diện vũ trụ và mối liên hệ với con người
Pháp là tất cả những hiện tượng và sự vật có thể được nhận diện thông qua tánh chất, hình tướng và tên gọi. Trong quá trình quán niệm, chúng ta nhận thấy sự liên hệ mật thiết giữa bản thân và vũ trụ. Vũ trụ không thể tồn tại nếu không có chúng ta, và chúng ta cũng không thể tồn tại ngoài vũ trụ. Pháp quán niệm đưa con người trở về với hiện tại, giúp chúng ta duy trì chánh niệm và giữ vững sự sống.
Khi áp dụng Bốn đề mục quán niệm và tu tập, chúng ta tiến gần hơn đến giải thoát sinh tử luân hồi. Hiểu được chính mình là hiểu được tha nhân và vạn vật. Quán niệm giúp chúng ta vượt qua những khó khăn và căng thẳng trong cuộc sống, và thâm nhập vào con đường giác ngộ. Hãy ứng dụng và thực hành Bốn đề mục quán niệm để thoát khỏi trói buộc và tìm đến sự giải thoát thực sự.
Thích Hoằng Giới